Αλεξάνδρα ΚορδόσηΣυμβουλευτική Ψυχολόγος / Ψυχοθεραπεύτρια (MA.,BSc.)
Ψυχολογία Για Εμάς
ΦΡΟΝΤΙΖΟΥΜΕ ΤΗΝ ΨΥΧΗ ΜΑΣ ΓΙΑ ΝΑ ΖΟΥΜΕ ΑΡΜΟΝΙΚΑ ΜΕ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΜΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΑΛΛΟΥΣ
Κρίσεις Πανικού
Οι αυξανόμενες Κρίσεις Πανικού είναι σημείο των καιρών; Γιατί ακούμε συνεχώς κάποιον κοντινό μας άνθρωπο να έχει πάθει Κρίση Πανικού; Μήπως αυτό που συνέβη και σε εσάς ήταν μία Κρίση Πανικού; Τελικά τι ακριβώς είναι, γιατί συμβαίνει και πως αντιμετωπίζεται;
Σας έχει συμβεί ποτέ ξαφνικά να αρχίσετε να ζαλίζεστε, να ιδρώνετε να ακούτε τους παλμούς τις καρδιάς σας τόσο έντονα που να νομίζετε ότι από στιγμή σε στιγμή θα καταρρεύσετε; Ήταν τα χειρότερα λεπτά της ζωής σας και νομίζατε ότι θα πεθάνετε; Είναι πιθανό αυτό το συμβάν να ήταν μία κρίση πανικού. Μία ψυχολογική εκδήλωση άγχους δηλαδή και όχι μία σωματική εκδήλωση ασθένειας. Αυτό βέβαια μπορεί να το διαγνώσει ο παθολόγος σας κατόπιν ιατρικών εξετάσεων και εφόσον αποκλειστούν τα οργανικά αίτια που θα μπορούσαν να προκαλέσουν αυτά τα συμπτώματα που παρουσιάζονται κατά τη κρίση πανικού.
Όταν παθαίνει κανείς κρίση πανικού κατακλύζεται ξαφνικά και για μικρή χρονική διάρκεια από μία σειρά οξέων σωματικών συμπτωμάτων. Συχνά εμφανίζονται πολλά από τα παρακάτω, ενώ τέσσερα από αυτά αρκούν για τη διάγνωση:
-Ρηχή και γρήγορη αναπνοή με το πάνω μέρος του θώρακα (ταχύπνοια ή κοντανάσαιμα)
-Ταχυκαρδία / αίσθημα παλμών (ακούει έντονα το χτύπο της καρδιάς του), αύξηση αρτηριακής πίεσης
-Ναυτία/ γαστρεντερικές ενοχλήσεις (π.χ κοιλιακό άλγος, μετεωρισμός, διάρροια)
-Ζάλη / ίλιγγος / αστάθεια/ λιποθυμική τάση
-Πόνος/ «πλάκωμα» / σφίξιμοστο στήθος
-Αίσθημα πνιγμού / αναπνευστική δυσχέρεια («δε μπορώ να αναπνεύσω, «δε παίρνω αέρα»)
-Εφίδρωση (κρύος ιδρώτας συχνά ενώ νιώθει έξαψη)
-Τρέμουλο / ρίγη
-Έντονη ανησυχία, τρόμος
-Μούδιασμα στα άκρα και γενική αδυναμία
-Καταστροφικός ιδεασμός / αίσθημα επικείμενου κακού («θα λιποθυμήσω», «θα πεθάνω», «κάτι πολύ κακό πρόκειται να μου συμβεί»).
-Αποπροσωποίηση (αίσθημα ανοικειότητας εαυτού, αίσθημα ότι βγαίνει από το σώμα του, ο εαυτός του είναι ένας ξένος)
-Αποπραγματοποίηση (αίσθημα ανοικειότητας του περίγυρου,αίσθημα ότι ο κόσμος γύρω του δεν είναι αληθινός, είναι εξωπραγματικός)
-Αίσθημα απώλειας ελέγχου («τρελαίνομαι», «σβήνει ο κόσμος»).
Στην Αμερική, οι αγχώδεις διαταραχές είναι οι συνηθέστερες ψυχιατρικές διαταραχές και πλήττουν το 18 % του πληθυσμού. Οι διαταραχές πανικού (που συγκαταλέγονται στις αγχώδεις διαταραχές) πλήττουν το 2,7 % του αμερικανικού πληθυσμού, ενώ σύγχρονες έρευνες υπολογίζουν ένα ποσοστό περίπου 1,8 % του πληθυσμού να πλήττεται από κρίσεις πανικού σε ευρωπαϊκές χώρες. Στην Ελλάδα, η διαταραχή πανικού υπολογίζεται κοντά στο 1-1.5%. Η κρίση πανικού (που μπορεί να διαγνωσθεί και σε άλλες διαταραχές και όχι αποκλειστικά στη Διαταραχή Πανικού), είναι πολύ πιο συχνή και υπολογίζεται παγκοσμίως ότι πλήττει το 1/3 του πληθυσμού σε κάποια φάση της ζωής του! Άλλες ευρωπαϊκές έρευνες εμφανίζουν ότι το 71.9% των ατόμων που βιώνουν κρίσεις πανικού, υποφέρουν από κάποια επιπλέον ψυχική διαταραχή. Διεθνώς η κρίση πανικού εμφανίζεται δύο φορές περισσότερο συχνά σε γυναίκες και έχει μεγάλο ποσοστό συνοσηρότητας με κατάθλιψη. Η ηλικία που πρωτοεμφανίζεται είναι γύρω στα 24. Σήμερα τα ποσοστά εμφάνισης κρίσεων πανικού στην ελληνική κοινωνία έχουν αυξηθεί στο 20 – 25%, ένα πολύ μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού. Η αύξηση του άγχους είναι αναμενόμενη τονίζουν οι ειδικοί, δεδομένου της ευρύτερης οικονομικο-κοινωνικής κατάστασης που συνθέτει ένα ιδιαίτερα στρεσογόνο περιβάλλον. Οι κρίσεις πανικού εμφανίζονται στη χώρα μας κυρίως σε νεώτερους ανθρώπους ηλικίας 18-39 ετών. Ενώ στο παρελθόν οι κρίσεις πανικού και η κατάθλιψη είχαν μεγαλύτερη συχνότητα εμφάνισης στο γυναικείο πληθυσμό, πλέον στη χώρα μας τα ποσοστά μεταξύ ανδρών και γυναικών τείνουν να είναι ισάξια.
Οι κρίσεις πανικού μπορεί να συμβούν μόνο μία ή δύο φορές στη ζωή του ατόμου ή να συμβαίνουν συχνά, π.χ. μία φορά τη βδομάδα ή και ακόμα πιο συχνά. Συνήθως διαρκούν μόνο για λίγα λεπτά (μέχρι δέκα λεπτά) και σπάνια για περισσότερο από μία ώρα. Μπορεί να συμβούν την ώρα που το άτομο κάνει κάποια δραστηριότητα με κόσμο όπως όταν είναι σε μία συνάντηση / εκδήλωση, ή όταν είναι μόνος, όπως όταν οδηγεί. Μπορούν επίσης να συμβούν και σε καταστάσεις ηρεμίας, όταν το άτομο είναι χαλαρό στο σπίτι ή το κρεβάτι του. Γι’αυτό μπορούν να διακριθούν σε«αυθόρμητες» κρίσεις πανικού (που συμβαίνουν χωρίς προφανή εξωγενή ερεθίσματα πυροδότησης), ή «καταστασιακές» κρίσεις πανικού που επάγονται από έκθεση σε διάφορα εξωτερικά ερεθίσματα: φοβογόνα ερεθίσματα (π.χ. σκοτάδι, ύψη, ζώα, πολυκοσμία, κλειστοί χώροι, νέο περιβάλλον κτλ.). Η κρίση πανικού όταν συνδέεται με καταστάσεις πολυκοσμίας σε δημόσιους χώρους ή κοινωνικές εκδηλώσεις, αναφέρεται ως «κρίση πανικού συνοδευόμενη από αγοραφοβία». Σε αυτές τις περιπτώσεις, οι φόβοι του ατόμου και η καταστροφολογική σκέψη που κυριαρχεί στο άτομο κατά τη κρίση πανικού, εστιάζονται συχνά στο ότι δε θα καταφέρει να διαφύγει ή να λάβει βοήθεια σε περίπτωση που τη χρειαστεί λόγω αδιαθεσίας του, όπως π.χ. στην υποθετική περίπτωση λιποθυμίας του (επίσης συχνά, λόγω των έντονων παλμών της καρδιάς που παρουσιάζονται κατά τη κρίση πανικού, το άτομο φοβάται ότι παθαίνει κάποιο καρδιαγγειακό επεισόδιο, όπως έμφραγμα μυοκαρδίου ή αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο).
Η απώλεια ελέγχου που νιώθει κανείς κατά τη κρίση πανικού, καθώς και η ένταση των σωματικών συμπτωμάτων, δημιουργεί τέτοιο φόβο και διακόπτει κάθε προηγούμενη δραστηριότητα, που το άτομο δικαίως τρέμει τη περίπτωση μελλοντικά να του ξανασυμβεί κάτι τέτοιο. Το να αναμένει / φοβάται ότι μπορεί να του ξανασυμβεί κάτι τέτοιο, αναφέρεται κλινικά ως«άγχος αναμονής» και συχνά εμφανίζεται στο άμεσο επόμενο διάστημα έστω και από μία μόνο έντονη κρίση πανικού. Μπορεί το άγχος αναμονής να περιορίσει σημαντικά τη ζωή του ατόμου, καθώς στη προσπάθεια του να μη του ξανασυμβεί, μπορεί να αρχίσει να αποφεύγει δραστηριότητες, συζητήσεις ή άτομα που σχετίζονται με τη κρίση πανικού. Μπορεί να καταλήξει να μη ταξιδεύει, να μη χρησιμοποιεί μέσα μαζικής μεταφοράς, να μη επισκέπτεται τα μαγαζιά ή ακόμα και να μη βγαίνει από το σπίτι. Συνήθως οι καταστάσεις που αποφεύγονται είναι οι καταστάσεις που θα μπορούσαν να είναι για το άτομο επικίνδυνες, απορριπτικές ή ντροπιαστικές, στη περίπτωση που πάθει κάποια κρίση πανικού. Κατανοούμε λοιπόν το πώς μπορεί ένα άτομο να παγιδευτεί σε ένα φαύλο κύκλο προσπαθειών αποφυγής και έτσι να περιοριστεί σημαντικά τη λειτουργικότητα του. Αυτές οι προσπάθειες αποφυγής καταστάσεων μετά από κρίση ή κρίσεις πανικού, αποτελούν φυσιολογικές πρώτες προσπάθειες του ατόμου να ελέγξει τη κατάσταση του και να αποφύγει το κίνδυνο. Οι προσπάθειες αποφυγής όμως αποτελούν μία επιφανειακή διαχείριση του προβλήματος, καθώς αργά η γρήγορα, το άτομο μπορεί να βιώσει και νέα κρίση πανικού σε νέες συνθήκες και τότε είναι πιθανό να νιώσει ακόμα μεγαλύτερη απώλεια ελέγχου και να γενικεύσει τη ματαιότητα του, φοβούμενο ότι χάνει εντελώς τον έλεγχο της υγείας και της ζωής του. Σίγουρα οι περιορισμοί που βιώνει στη ζωή του, θυμίζουν στο άτομο «ότι κάτι δε πάει καλά» και ότι υπάρχουν σημαντικά θέματα που χρήζουν διερεύνησης και αντιμετώπισης. Ένας ακόμα φαύλος κύκλος που συχνά παγιδεύει τα άτομα με επαναλαμβανόμενες κρίσεις πανικού είναι οι τακτικές επισκέψεις σε γιατρούς, οι οποίοι με τη σειρά τους διαβεβαιώνουν, μέσω εξετάσεων, την απουσία οργανικών αιτίων στα συμπτώματα των κρίσεων. Έτσι τα άτομα αυτά παγιδεύονται σε υποχονδριακές ενασχολήσεις, φοβούμενοι ότι έχουν κάτι σοβαρό που οι γιατροί δε μπορούν να διαγνώσουν και χάνουν την εμπιστοσύνη και την ελπίδα τους στο να ζήσουν χωρίς άγχος και φόβο.
Είναι σημαντικό λοιπόν, ανάλογα με τη βαρύτητα και τη συχνότητα των κρίσεων, να τονίσουμε τη διαφορά μεταξύ κρίσης πανικού και Διαταραχής Πανικού. Για τη διάγνωση διαταραχής πανικού, χρειάζεται να παρουσιάζονται επαναλαμβανόμενες απροσδόκητες κρίσεις πανικού για διάστημα ενός μήνα τουλάχιστον και το άτομο να βιώνει έντονο άγχος αναμονής καθώς και να παρουσιάζει διάφορες συμπεριφορές αποφυγής. Θα πρέπει επίσης να αποκλειστεί το ενδεχόμενο οι κρίσεις πανικού να είναι αποτέλεσμα χρήσης ουσιών ή άλλων οργανικών καταστάσεων που επηρεάζουν το Κεντρικό Νευρικό Σύστημα καθώς επίσης να μην έχουν διαπιστωθεί άλλες ψυχικές διαταραχές (όπως μετατραυματική διαταραχή, ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, διαταραχές της διάθεσης, σωματόμορφες ή σχιζοφρενιές διαταραχές).
Το σίγουρο είναι, ότι έστω και μία μόνο κρίση πανικού, όσο δυσάρεστη και να είναι μας δίνει τη δυνατότητα να κατανοήσουμε ότι κάτι δε πάει καλά. Συχνά είναι η αφορμή για να ζητήσουμε βοήθεια, να διακόψουμε καταστάσεις και υποχρεώσεις που μας προκαλούν έντονο άγχος ή δυσφορία και να επιτρέψουμε στους εαυτούς μας να φροντιστούμε και να χαλαρώσουμε. Τα οφέλη που αποκομίζουμε έτσι σε δεύτερο χρόνο, αποτελούν το «δευτερογεννές όφελος» – τα συχνά κρυμμένα οφέλη και η κάλυψη υποσυνείδητων αναγκών που για διάφορους λόγους δεν είμαστε σε επαφή ή έχουμε παραμελήσει. Κατ’άυτή την έννοια, μία κρίση πανικού είναι ένα ύστατο καμπανάκι συναγερμού, ένας σύμμαχος βοήθειας, μία πρόσκληση στην ολότητα και την ισορροπία του ψυχισμού μας.
Στην αρχική και άμεση αντιμετώπιση των κρίσεων πανικού, μπορεί να βοηθήσει η χρήση αγχολυτικών ταχείας δράσης (βενζοδιαζεπίνες) χορηγούμενα από ψυχίατρο ή και από παθολόγο. Οι βενζοδιαζεπίνες έχουν άμεση δράση, όμως προκαλούν εξάρτηση, τόσο σε βιολογικό επίπεδο, όσο και σε ψυχολογικό, καθώς το άτομο μπορεί να καταλήξει να νιώθει ανίκανο να ανταπεξέλθει στις περιστάσεις αν δεν έχει πάντα ένα κουτί αγχολυτικών στη τσάντα ή στο σπίτι! Μία σειρά γνωσιακών και συμπεριφορικών τεχνικών μπορούν επίσης να βοηθήσουν το άτομο, εφόσον αυτές εφαρμοστούν συστηματικά με τη βοήθεια ειδικευμένου ψυχολόγου. Αυτές μπορεί να περιλαμβάνουν τεχνικές αναπνοής και χαλάρωσης όπως η επικέντρωση του ατόμου στην ήρεμη αναπνοή του με στόχο την επιβράδυνση της (π.χ.εισπνέω ήρεμα και εκπνέω διπλάσιο ή και μεγαλύτερο χρόνο /εισπνέω ένα, κρατάω την αναπνοή μισό και εκπνέω διπλάσιο χρόνο). Η εκπαίδευση στην ελεγχόμενη αναπνοή μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να μάθει στο άτομο να προκαλεί μία τεχνητή κρίση πανικού (με την επιτάχυνση της αναπνοής μέσω της επαναλαμβανόμενης ρηχής εισπνοής με το πάνω μέρος του θώρακα) και στη συνέχεια να την καταστέλλει (με την επιβράδυνση της αναπνοής μέσω της αργής διαφραγματικής εκπνοής). Η αναπνοή μέσα σε χάρτινη σακούλα μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί για να μειώσει την υπεροξυγόνωση που προκαλείται από τις γρήγορες ρηχές αναπνοές κατά τη κρίση πανικού, όμως είναι επικίνδυνη για άτομα που πάσχουν από αναπνευστικά προβλήματα (άσθμα κ.α). Θετικές δηλώσεις όπως «μπορώ να αναπνεύσω», «μπορώ να ηρεμήσω» «σε λίγα λεπτά θα μου έχει περάσει», «είμαι καλά, έχω κάνει εξετάσεις και είμαι απολύτως υγιής, δε πρόκειται να πεθάνω», «έχω τον έλεγχο και θα τα καταφέρω» μπορούν επίσης να φανούν χρήσιμες γνωσιακές τεχνικές για να εμποδίσουν το φαύλο κύκλο καταστροφολικής σκέψης. Η συζήτηση και η νοητική προετοιμασία για μελλοντική κατάσταση άγχους (π.χ. σκέφτομαι βήμα-βήμα πως θα είναι και τι θα κάνω αν πάθω κρίση πανικού την ώρα της εκδήλωσης) μπορούν επίσης να φανούν χρήσιμες, εφόσον οδηγούν σε μία αίσθηση ελέγχου και επιτυχίας από τη πλευρά του ατόμου και όχι σε μηρυκαστική ενασχόληση με το φόβο και γενικευμένο αίσθημα αδιεξόδου. Η εύρεση ενός εσωτερικού «ασφαλούς τόπου», το να κατασκευάσει δηλαδή το άτομο μέσω οραματισμού, μία ξεκάθαρη πολύ-αισθητηριακή εικόνα όπου το άτομο βρίσκεται και νιώθει ασφάλεια και ηρεμία, αποτελεί μία ακόμα τεχνική οραματισμού που πρωτοχρησιμοποιήθηκε στο χώρο της κλινικής ύπνωσης και μπορεί να φανεί ιδιαίτερα βοηθητική στο να επαναφέρει γρήγορα το άτομο στο «κέντρο» του και να ηρεμήσει.
Πέραν όμως αυτής της άμεσης και κάπως επιφανειακής διαχείρισης των οξέων συμπτωμάτων των κρίσεων πανικού, τα άτομα που βιώνουν επαναλαμβανόμενες κρίσεις πανικού συχνά απασχολούνται από βαθύτερες ανησυχίες και δυσκολίες. Η κρίση πανικού μπορεί να θεωρηθεί ως μία εκτόνωση των συσσωρευμένων βαθύτερων δυσκολιών και συναισθημάτων του ατόμου.Τα βαθύτερα θέματα που συχνά συνδέονται με τις κρίσεις πανικού αφορούν στα αίσθημα ικανότητας και επιρροής που έχει το άτομο στο περίγυρο του, στην εικόνα εαυτού, στο αίσθημα ελέγχου ή απώλειας ελέγχου στη ζωή του και τις σχέσεις του, στις δυσκολίες ανάληψης ρόλων ή μετάβασης σε ένα επόμενο εξελικτικό στάδιο, στους ευρύτερους υπαρξιακούς προβληματισμούς γύρω από την υγεία και το θάνατο, στη φροντίδα από τους σημαντικούς άλλους, στο νόημα της ζωής, στα έντονα συναισθήματα φόβου, θλίψης ή θυμού και πολλά άλλα. Συχνά οι κρίσεις πανικού εμφανίζονται σε περιόδους αλλαγών ή αυξημένων αναγκών / απαιτήσεων που ανακινούν πολλά συναισθήματα ή βιώματα από το παρελθόν και χρήζουν προσαρμοστικότητα ή νέες δεξιότητες. Γι’αυτό και οι κρίσεις πανικού (όπως και όλα τα ψυχολογικά συμπτώματα) συχνά παρουσιάζονται στις εξελικτικές μεταβάσεις του ατόμου ή των σημαντικών άλλων γύρω του (μετακομίσεις, γάμος ή διαζύγιο, αλλαγή εργασίας, αλλαγή ρόλου, απώλειες ή προσθήκη νέων μελών στη καθημερινότητα κ.α.). Συχνά οι αιτίες του άγχους είναι καλά κρυμμένες στο υποσυνείδητο και παρά μόνο με συστηματική διερεύνηση με ειδικευμένο ψυχοθεραπευτή στο πλαίσιο της ψυχοθεραπείας, μπορούν να αναδυθούν στην επιφάνεια και να δουλευτούν με έναν ουσιαστικό τρόπο.
Από τη κλινική εμπειρία μου, άνθρωποι που παρουσιάζουν κρίσεις πανικού, συχνά είναι αρκετά αποσυνδεδεμένοι από συγκεκριμένες πτυχές του χαρακτήρα τους ή της ζωής τους. Παρά τη φαρμακευτική αγωγή ή άλλες βοηθητικές θεραπείες (τις προαναφερθείσες ή άλλες εναλλακτικές θεραπείες, αθλητισμό, καλλιτεχνικές δραστηριότητες κ.α.) που μπορεί βοηθούν στη καταπολέμηση του άγχους τους, το άγχος τείνει να επιμένει εωσότου αρχίσουν να επεξεργάζονται τα πιο ουσιώδη θέματα της ζωής τους. Όταν το ενδιαφέρον του ατόμου στρέφεται στα βαθύτερα συναισθήματα όπως το φόβο, τη θλίψη, το θυμό, την αδυναμία του να είναι όλα όσα θέλει πραγματικά, το άγχος τείνει να «εξατμίζεται». Καθώς το άτομο μέσα από τη ψυχοθεραπευτική σχέση καταφέρνει να κατανοήσει και να κάνει συγκεκριμένους τους φόβους του που αφορούν στις σημαντικές σχέσεις και καταστάσεις της ζωής του, τότε το άγχος παύει να είναι ανεξέλεγκτο και να εκτονώνεται με κρίσεις πανικού ή άλλες εκδραματίσεις.
Όμως εδώ γεννάται ένα σημαντικό ερώτημα: Κατά πόσο Θέλουμε να θεραπευτούμε; Τα ψυχολογικά συμπτώματα συχνά έχουν ένα αντιφατικό διπλό νόημα «θέλω να αλλάξω κάτι, χωρίς όμως να αλλάξω κάτι άλλο από την υπάρχουσα κατάσταση». Το να προχωρήσει κανείς από το άγχος στην αμφισβήτηση, στο φόβο, το θυμό ή τη θλίψη, αποτελεί ένα ταξίδι που λίγοι είναι διατεθειμένοι να κάνουν. Αν μη τι άλλο, το άγχος δεν είναι συναίσθημα. Για την ακρίβεια μπλοκάρει τα συναισθήματα και έτσι μας προστατεύει από επίπονα συναισθήματα και συνειδητοποιήσεις. Επίσης θα είναι πάντα πιο «βολικό», πιο εύκολο και πιο αποδεκτό κοινωνικά να έχουμε άγχος και σωματικές μας ενοχλήσεις προκειμένου να μη κάνουμε αυτά που δε θέλουμε. Ή ακόμα και για να μη κάνουμε αυτά που θέλουμε! Σκεφτείτε το απλά (όλοι το κάνουμε σε κάποιο βαθμό): είναι πάντα πιο εύκολο να αποφύγουμε συζητήσεις, καταστάσεις γιατί έχουμε πονοκέφαλο, άγχος, ασθένειες κ.α. Αυτή συνήθως είναι μία υποσυνείδητη λειτουργία. Ενώ το να συνειδητοποιήσουμε ότι είμαστε θλιμμένοι, τρομαγμένοι, θυμωμένοι, ζηλόφθονες ή ανήμποροι να ανταπεξέλθουμε σε συγκεκριμένες εμπειρίες της ζωής μας είναι πραγματικά άθλος. Πόσο μάλλον να το μοιραστούμε με τους σημαντικούς άλλους γύρω μας.
Για όσους όμως επιτρέψουν τη βουτιά και την αβεβαιότητα αυτή, το σίγουρο είναι ότι έχουν και την ελπίδα να ξαναβρούν την έξοδο, να δουν ουσιαστικά το φως και να βρουν ικανοποίηση, έχοντας τον έλεγχο της ζωής και της διάθεσης τους. Είναι πολύ ελπιδοφόρο να ξαναβρίσκει κανείς τη δημιουργικότητα και τη ψυχική ενέργεια που οι συσσωρευμένες, ανεπεξέργαστες δυσκολίες του ατόμου κρατούσαν παγιδευμένη. Και σε αυτές τις στιγμές δυσκολίας και κατηφόρας, ο ειδικευμένος ψυχοθεραπευτής μπορεί να μας συνοδέψει και να μας προσφέρει μία πλούσια βοηθητική εμπειρία πραγματικά πολύτιμη για τη πορεία της ζωής μας.
Αναφορές και Βιβλιογραφία:
American Psychiatric Association.Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fifth Edition (DSM-5), American Psychiatric Association, Arlington, VA 2013.
Davison G. C. & Neale J. M. (2001).“Abnormal Psychology. Willey & Sons Inc.
Van Egmond J. “The multiple meanings of secondary gain”. American Journal of Psychoanalysis, 2003;63(2):137-47.
Vickers A, Zollman C, Payne DK. Hypnosis and relaxation therapies. Western Journal of Medicine. 2001;175(4):269–272.
Ουλής Π. (2006), «Εγχειρίδιο Κλινικής Ψυχοπαθολογίας», Βήτα Ιατρικές Εκδόσεις ΜΕΠΕ
https://www.barendspsychology.com/interesting-panic-attacks-facts/
https://www.psychologytoday.com/articles/199307/stats-panic-disorder
https://www.nimh.nih.gov/health/statistics/prevalence/panic-disorder-among-adults.shtml